مرگ غمناک تالاب ها و تنش های آبی

به گزارش گروه علمی ایرنا، هشدار مسئولان سازمان حفاظت محیط زیست حکایت از این دارد که حال تالاب های ایران خوب نیست. همین چندی پیش بود که «عیسی کلانتری» رئیس سازمان حفاظت محیط زیست از وضعیت نامناسب تالاب های کشور خبر داد. این اظهارات در حالی بیان می شود که احیای تالاب و دریاچه های ایران یکی از دغدغه های زیست محیطی مسئولان دولت به شمار می رود.
اما از آنجا که بحران های زیست محیطی یک شبه به وجود نمی آیند، برطرف سازی آن ها نیز در کوتاه مدت امکان پذیر نخواهد بود. وضعیت بحرانی تالاب های ایران نیز نتیجه چند دهه بی توجهی به حقابه های زیست محیطی، تغییر اقلیم و بهره برداری بی رویه برای مصارف گوناگون است. قرار گرفتن محیط زیست در لیست نخست اولویتِ اقدامات و برنامه ریزی های دولت یازدهم و دوازدهم، حساسیت های عمومی نسبت به مسائل زیست محیطی را در جامعه افزایش داد.
از این رو کلید احیای تالاب و دریاچه های ایران از دور نخست دولت تدبیر زده شد. اگرچه اقدامات اجرایی در این راستا، برخی تالاب و دریاچه های ایران را از مرگ حتمی نجات داد اما هنوز شمار زیادی از تالاب ها در وضعیت قرمز یا همان لیست مونترو قرار دارند.
«ابوالفضل آبشت» مدیر ملی طرح حفاظت از تالاب های ایران در گفت وگو با خبرنگار علمی ایرنا، ضمن تشریح وضعیت تالاب های کشور به بررسی دلایل بحرانی شدن این زیست بوم ها پرداخت.

** تالاب ها منابع غنی اما رو به مرگ
قرار گرفتن سرزمین ایران روی کمربند خشک و نیمه خشک جهان این سرزمین را در معرض ابتلا به بحران های زیست محیطی چون خشکسالی، بیابان زایی و بی آبی قرار داده است. در برابر، موقعیت جغرافیایی ویژه، اقلیم های متنوعی برای ایران به ارمغان داشته است. از دریا و کویر گرفته تا دشت و تالاب و جنگل های انبوه، کشور ما را به سرزمین چهارفصلی تبدیل کرده است که در آنِ واحد می توان همه فصل ها را در مناطق یافت.
در این میان اما، تالاب و دریاچه ها اصلی ترین و مهمترین زیست بوم های محیط زیست به شمار می روند که چند سالی است با بحران خشکسالی دست و پنجه نرم می کنند. چنین اهمیتی از منافع متعدد تالاب ها برای ساکنان مناطق ناشی می شود. تامین غذا و آب، پاکسازی و تلطیف هوا، جذب آلاینده ها، کنترل سیلاب و خشکسالی، ذخیره کربن، تعدیل خرده اقلیم ها، مصارف شیلات، رونق گردشگری، حفظ فرهنگ های بومی و حفظ گونه های زیستی گیاهی و جانوری گوشه ای از کارکردهای این زیست بوم های مهم به شمار می رود. 
تالاب ها همچنین در ثبات سطح آب های زیرزمینی، تامین منابع آبی تالاب های پایین دست، جلوگیری از نفوذ آب های شور، کنترل بادهای سخت و نمکی و رسوب زدایی از آب ها نقش پررنگی دارند که به طور حتم اخلال در چرخه زیستی تالاب ها هر یک از این کارکردها را به مخاطره انداخته و محیط زیست اطراف را دچار بحران می سازد.
دریاچه پریشان، دریاچه ارومیه، تالاب های کمیجان، انزلی، شادگان، هامون، شورگل و امیرکلایه نمونه هایی از تالاب های پراهمیت کشور هستند که برخی در سال اخیر از مرگ نجات یافتند اما شماری نیز در شرایط نامناسبی به سرمی برند. در حال حاضر 6 تالاب ایران در لیست مونترو قرار دارند و در وضعیت قرمز به سر می برند. تالاب های انزلی، هامون، نیریز و کمجان، شورگل، یادگارلو و درگه سنگی جزو این تالاب ها هستند. البته بر اساس گزارش ها تالاب انزلی در صف خروج از این لیست دارد.
در این باره آبشت در بیان علل وضعیت نامناسب تالاب ها به ایرنا گفت: انتظارات ما در فصل بارش آنگونه که باید محقق نشد و تغذیه منابع آبی ناشی از بارش ها صورت نگرفت. با وجود اینکه در ماه های اخیر بارندگی داشتیم اما کاستی ها جبران نشد. در حال حاضر در وضعیت خشکسالی قرار گرفته ایم که ادامه دار نیز هست. این در شرایطی است که افزایش جمعیت، رفاه اجتماعی و توسعه اقتصادی و زیرساخت ها نیز موجب بهره برداری بیش از حد از منابع آبی شده است. تقاضا برای آب روز به روز در حال افزایش است.
مدیر ملی طرح حفاظت از تالاب های ایران توسعه ناپایدار را عامل عمده به مخاطره افتادن تالاب ها و دریاچه های ایران عنوان کرد و گفت: توسعه ناپایدار بیشترین بار را روی دوش منابع طبیعی انداخته است در حالی که در سایر کشورهای توسعه یافته و پیشرفته بار توسعه اقتصادی بر بخش هایی چون خدمات و فناوری گذاشته می شود. بر اساس استانداردهای جهانی برای توسعه در بخش های گوناگون تنها می توانیم 40 درصد از منابع آب تجدیدپذیر استفاده کنیم در حالی که رقمی کنونی برای کشور ما اکنون بیش از این میزان است. به عبارت بهتر در حال حاضر بیش از آنچه داریم در حال استفاده ایم به همین دلیل اصطلاح ورشکستگی آب را به کار می بریم.

** اگر تالاب بمیرد...
آبشت می گوید: اگر دست روی دست بگذاریم، زیست بوم های بسیاری را از دست می دهیم که منابع تغذیه بسیاری از افراد، گیاهان و حیوانات هستند.
به گفته وی، طبیعت ایران به سوی تخریب و سمت و سوی بدی در حال پیش روی است زیرا توسعه ناپایدار را در پیش گرفته ایم.
این مسئول سازمان حفاظت محیط زیست در ادامه به پیامدهای از بین رفتن تالاب ها اشاره و عنوان کرد: تالاب ها که از بین روند انواع بیماری های پوستی و تنفسی به سراغ ساکنان بومی و حتی نقاط دیگر خواهد آمد. معیشت اقتصادی جوامع محلی به مخاطره افتاده و مردم دیگر منبعی برای کسب درآمد نخواهد داشت چرا که تالاب ها اصلی ترین منابع درآمدزایی مردم محلی در مناطق به شمار می روند.
خشکی تالاب ها خسارت های جبران ناپذیر دیگری را به جامعه وارد می سازد که تنها دارای بعد زیست محیطی نیست. تالاب که خشک شود، ساکنان اطراف آن کوچ را پیشه می کنند و به شهرهای بزرگ و پرآب مهاجرت می کنند، صنعت کشاورزی و شیلات در این مناطق به گوشه ای رفته و دیگر کشاورزی امکان پذیر نخواهد بود. تالاب که نباشد فرهنگ بومی منطقه همراه با ساکنان آن کوچ خواهد کرد و در دل فرهنگ های دیگر نابود می شود، ریزگردها از بستر خشک تالاب به هوا برخاسته و در ریه نه تنها ساکنان محلی بلکه مناطق دوردست نشین جا خوش می کنند. تالاب که نباشد، زندگی نیست، حیات معنا ندارد و سرزمین خشک بر جای مانده دیگر پذیرای هیچ انسان و گیاه و حیوانی نخواهد بود.

** نقش برجسته جوامع محلی در احیای تالاب ها
آبشت الگوبرداری از مدیریت کشورهای خارجی را در کنترل بحران های زیست محیطی نظیر آنچه در دریاچه ارومیه رخ داد، راهکار مناسبی برای نجات تالاب ها عنوان کرد و گفت: افزایش سطح آب دریاچه ارومیه و تغییرات عمده در شرایط این دریاچه نشان می دهد که گام های موثری در احیای این دریاچه برداشته شده ست. اگرچه برای نجات کامل دریاچه نیازمند زمان طولانی هستیم اما همکاری کشور ژاپن در این زمینه در کنار مشارکت مردم در روستاهای اطراف کمک بزرگی به احیای این زیست بوم مهم در منطقه داشت. در زمینه احیای تالاب ها نیز نخستین نگاه ها به سمت بومیان ساکن و جوامع محلی است.
مدیر ملی طرح حفاظت از تالاب های ایران در ادامه با اشاره به نگاه رویکرد غالب سازمان محیط زیست بر زیست بوم ها گفت: خوشبختانه در حال حاضر رویکرد اکوسیستمی بعنی بهره برداری خردمندانه از محیط زیست در میان مسئولان سازمان حفاظت محیط زیست جاری است. این نگاه امکان بهره برداری از منابع طبیعی را به شرط حفاظت به انسان می دهد. 
آبشت با اشاره به برنامه و اقدامات دفتر حفاظت از تالاب ها عنوان کرد: در تلاش برای مدیریت زیست بومی 18 تالاب مهم کشور هستیم. ما به دنبال گسترش این نگاه هستیم که تمام ذینفعان برای حفظ و احیای محیط زیست مشارکت داشته باشند. کمیته های محلی نقش پررنگی در حفاظت و احیای تالاب ها ایفا می کنند. در حفظ و نگه داری این زیست بوم های مهم، عملکردهای جزیره ای نتیجه ای در برنخواهد داشت بلکه همکاری و همیاری سازمان و ارگان های مختلف در کنار کمک جوامع محلی اصلی ترین راه حفظ تالاب ها و دریاچه ها است.
قرار گرفتن تالاب ها در شرایط هشدار، عملکرد زیست محیطی و غنی تالاب ها را به مخاطره انداخته است. تالاب ها سرمایه های بی نظیری هستند که در صورت از بین رفتن گزینه های جایگزینی برای آن ها وجود نخواهد شد. احیای هر یک از این تالاب ها و بازگشت به شرایط یک یا دو دهه قبل آن ها نیازمند بیش از دو یا سه دهه زمان است. به رغم همه تلاش ها به نظر می رسد، گام های موثر برداشته شده در این زمینه کافی نبوده چراکه هشدارها در خصوص وضعیت تالاب ها هنوز ادامه دارد. تنش های آبی در مناطقی که تا پیش از این از جریان تالاب ها تغذیه می کردند، گواهی بر این ادعا است. این تنش ها در مناطق مرکزی کشور بیشتر بوده است. 
علمی** 9283**2017